درباره شیخ خزعل

درباره شیخ خزعل حاکم سابق خوزستانِ دوره قاجار(عربستان سابق) سه روایت عمده وجود دارد:

روایت اول،روایتِ سنتی یا دولتیِ دوران پهلوی (که تاکنون کم و بیش ادامه دارد) و حاصل تاریخ نویسی مورخان همسو با حاکمیتِ سابق که خزعل را جدایی طلبی می دانند که رضاشاه در یک اقدام قهرمانانه وی را سرکوب کرد. و روایتی منفی ست

روایت دوم؛ روایت ستایندگان خزعل است که با بزرگنمایی اقدامات و شهید نامیدنش، سعی در خلق شخصیتی قهرمان و امروزی(چنان که دسته اول درباره رضاشاه انجام می دهند) از وی دارند. ( گرچه این گروه بدلیل مثبت انگاری افراطی درباره خزعل،روایت شان بطورکامل قابل اتکاء نیست، اما بدلیل لمس واقعیات از نزدیک و تکیه بر روایت های شفاهی اکثرا صحیح مردمی؛ نسبت به دسته اول روایت قابل اعتمادتری دارند).

روایت سوم و واقع گرایانه که قصد معرفی اش را داریم، روایتی ست که در تازه ترین پژوهش مستقل یعنی کتاب"فراز و فرود شیخ خزعل" نوشتۀ دکتر عبدالنبی قیِّم انجام شده و به دور از پیش داوری های مرسوم دولتی یا قومیتی، و با بررسی اسناد و کتب و حتی روایت های شفاهی مردمی، روایتی بی طرف و مستند از حکومت شیخ خزعل و روابط وی با قاجارها، انگلستان، پهلوی اول، روابط خارجی اش با دولتهای شبه مستقل اطراف و... صورت داده است.

روزنامه همشهری در معرفی این کتاب نوشته است:
«فراز و فرود شیخ خزعل:
دوره معاصر بخصوص دوران حکومت سلسله پهلوی از بحث برانگیزترین دوران تاریخ کشورمان است. ​ یکی از موضوعات مناقشه‌برانگیز، بحث پیرامون عملکرد و اقدامات شیخ خزعل حاکم متنفذ خوزستان بوده است.
تاکنون داوری‌های گوناگونی درباره این چهره موثر تاریخی صورت گرفته و برخی او را از جمله شخصیت‌های جدایی طلب می‌دانند که زمزمه جدایی خوزستان از خاک ایران را مطرح کرده است و برخی دیگر او را شورشی‌ای می‌دانند که به‌خاطر مخالفت با اقتدار سردار سپه در اواخر دوره قاجار و رضاشاه سلسله پهلوی به‌واسطه همکاری نزدیک با انگلیسی‌ها عَلَم مقابله با این حاکمیت مرکزی را برافراشته است.
کتاب «فراز و فرود شیخ خزعل» نوشته عبدالنبی قیم در پی آن است تا با رویکردی نو و با نگاهی موشکافانه به زمانه شیخ خزعل، اقدامات این چهره بحث‌برانگیز تاریخ را مورد بررسی قرار دهد. این اثر در 14 فصل و 486 صفحه تنظیم شده است.
کتاب در فصل اول ضمن معرفی سابقه پژوهش در این باره، نگاهی انتقادی به محتوای این آثار دارد. فصل دوم کتاب، جایگاه خاندان‌های متنفذ خوزستان مثل آلبو کاسب را توضیح می‌دهد و خاندان خزعل را تبارشناسی می‌کند. فصل سوم عوامل و زمینه‌های شکل‌گیری شیخ خزعل را مورد بررسی قرار می‌دهد. در این بخش توضیحات جالبی در مورد نحوه تعامل و دلایل نزدیکی شیخ خزعل به انگلیسی‌ها ارائه شده است. همخوانی منافع شیخ خزعل و انگلیسی‌ها در فصل 4 بیشتر مورد بررسی قرار می‌گیرد. هم خزعل و هم انگلیسی‌ها دلایل خاصی برای تحکیم این روابط داشتند. با این وصف با وجود اعتماد کامل خزعل به انگلیسی‌ها، وی به‌منظور کسب امتیاز از انگلیسی‌ها نه‌تنها با روس‌ها وارد مذاکره شده بلکه با آلمانی‌ها هم مراوداتی داشته که گاه این روابط محرمانه بوده و با سیاست‌های انگلیسی‌ها تعارض داشته است.سال‌های آغازین قرن بیستم همزمان با افزایش و قدرت و نفوذ شیخ خزعل بود. عصیان برخی از قبایل عرب مثل بنی طرف و انصار از یک‌سو و نااستواری برخی دولت‌های قاجار که حتی توان اخذ مالیات از برخی ایالت‌ها و قبایل را نداشتند از سوی دیگر این فرصت را در اختیار خزعل گذاشت تا با جلب حمایت حاکمیت مرکزی به صورت خودمختار در خوزستان عمل کند. شرح این اتفاقات در فصل پنجم کتاب بخوبی توضیح داده شده است.
فصل ششم تا چهاردهم کتاب را موضوعاتی چون از انقلاب مشروطه تا جنگ جهانی اول، از جنگ جهانی اول تا روی کار آوردن رضاخان، روابط خارجی، روی کارآوردن رضا خان، تعرض رضاخان به شیخ خزعل، شیخ خزعل، شوروی و دیگران، اوضاع اقتصادی ـ اجتماعی ایالت، رویارویی رضاخان با شیخ خزعل و سراشیبی سقوط دربرمی‌گیرد.
کتاب فراز و فرود شیخ خزعل توسط انتشارات آمه در آغازین روزهای سال ​92 منتشر شده و در اختیار پژوهندگان تاریخ معاصر قرار گرفته است.»
روایت چهارمی نیز از ان دوره تاریخی مرتبط با خزعل وجود دارد که روایت مخالفان قببله ای و محلی شیخ است که بدلیل از دست دادن و محدود شدن قدرت سابق شان بدست خزعل،نگاهی عمدتا منفی و زاویه دار به شیخ دارند و در زمان حاضر نیز این روایت هایشان را داخل در برخی کتب منتشره درباره تاریخ خوزستان کرده اند که در کتاب معرفی شده،نویسنده به یکی از نویسندگان انها هشدار داده است که : «ایشان باید بداند که تاریخ نگاری یعنی دوری از حُب و بغض و بیان حقایق واقعیت ها.» ص61
گفتنی ست که روایت این دسته(فارغ از درستی یا نادرستی) بدلیل همسویی با روایت دسته اول،باب میل ان دسته و بعضا از تریبون های رسمی نیز عنوان و تقویت می شود... .

در لینک های زیر مطالبی از کتاب "فراز و فرود شیخ خزعل" نقل می شود که راهنمای خوبی ست برای علاقمندان به این بحث. (روی لینکها کلیک شود)  :

معرفی مختصر خزعل؛ معمای یک نافرمانی

دربارۀ کتاب فراز و و فرود شیخ خزعل؛جواد لگریان

مقدمه کتاب فراز و فرود شیخ خزعل

کتاب های تالیف شده [مرتبط با شیخ خزعل و حکومت اش]

معرفی مختصر کتاب های منتشره درباره این دوره از تاریخ معاصر.

بخش اول

بخش دوم

بخش سوم

همخوانی منافع شیخ خزعل و انگلیسی ها

شیخ خزعل و بختیاری ها

[شیخ خزعل] به دنبال پادشاهی عراق

رضاخان، انگلیس، شیخ خزعل

شیخ خزعل و شوروی

آخرین مقاومت های شیخ

[تسلیم و پایان کار شیخ خزعل]

قتل شیخ خزعل